Ο ρόλος των ιστοριών ως κάθαρση για τα τραύματά μας
Οι άνθρωποι είναι όντα της αφήγησης. Κατανοούμε την ύπαρξή μας μέσα από την αφήγηση, δηλαδή τις λέξεις, φράσεις και ιστορίες που επιλέγουμε για να περιγράψουμε αυτό που ζούμε και νιώθουμε, είτε στον φυσικό κόσμο μέσω των αισθήσεων είτε αυτών που νιώθουμε με τα συναισθήματά μας. Μέσω των αφηγήσεων κατασκευάζουμε τον κόσμο μας. Είτε στα τοιχώματα των σπηλαίων, των πρώτων ανθρώπων, είτε στην χρυσή πλακέτα στο διαστημόπλοιο Voyager, όπου μέσω μίας χαραγμένης εικόνας περιγράφουμε ποιοι είμαστε και που βρισκόμαστε μέσα στο σύμπαν. Είμαστε όντα όπου θέλουμε να μοιραστούμε τον εαυτό μας και αυτό που έχει σημασία για εμάς μέσω λέξεων, πράξεων, ακόμα και μέσω της σιωπής μας. Με αυτό-δημιουργικές αφηγήσεις προσπαθούμε να εντάξουμε την ύπαρξή μας μέσα σε μια ιστορία και σε μια θέση στον κόσμο που ζούμε. Και ακριβώς όπως οι αφηγήσεις μπορούν να δημιουργήσουν κόσμους, μπορούν επίσης να τους καταστρέψουν.
Το «Τραύμα», μέσα από τις πολλές μορφές του, έχει αποτελέσει μέρος αυτών των αφηγήσεων από την στιγμή που μάθαμε να τιθασεύουμε την γλώσσα. Συχνά μας ξεγυμνώνει από το φαντασιακό μας διήγημα και την ψευδαίσθηση της αυτοκατανόησης, αντικαθιστώντας τις γνωστές αφηγήσεις μας με κάτι φοβερό, κάτι παράξενο, μερικές φορές κάτι ανείπωτο.
Η ουλή από την λαπαροσκοπηκή εγχείρηση όπου πριν 6 περίπου χρόνια μου αφαίρεσαν ένα μόρφωμα από την κοιλιά μου. Δυνητικά θα μπορούσε να είναι ένας επίλογος της δικιάς μου ιστορίας. Αντί για αυτό όμως ήταν η αιτία να δημιουργηθούν οι πιο όμορφες αφηγήσεις μου. Το σωματικό αλλά κυρίως το ψυχικό τραύμα ήταν η επιφοίτησή μου.
Τι είναι όμως τραύμα; Δεν είναι μόνο ο φόβος ή ενοχή ή ανεπιθύμητες αναμνήσεις, τραύμα είναι μια συνολική δύναμη που γκρεμίζει τον κόσμο μας, οδηγώντας σε ένα είδος απόλυτης απώλειας. Χαράζει μία ξεκάθαρη γραμμή που φέρνει την ένδειξη «πριν» και «μετά»: το «πριν» οριοθετεί τον πλασματικό κόσμο, τον εαυτό που γνωρίζαμε και δεν υπάρχει πια· το «μετά» είναι ο διαλυμένος κόσμος που απομένει μετά από μία αποκαλυπτική καταστροφή.
Όπως στην μπλε ταινία από την τριλογία του Πολωνού σκηνοθέτη Κριστόφ Κισλόφσκι την πιο σοκαριστική από τις τρεις όπου επικεντρώνεται στη Ζουλί, η οποία χάνει σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα τον άντρα της, ο οποίος ήταν σπουδαίος μουσικοσυνθέτης, αλλά και τη μονάκριβη κόρη της. Έτσι, αποφασίζει να διαγράψει ό,τι τη συνδέει με το παρελθόν και να ξεκινήσει μία καινούρια ζωή.
ή στην σουρεαλιστική μαύρη κωμωδία του Γάλλου σκηνοθέτη Jean-Pierre Jeunet «Ντελικατέσεν» όπου ακολουθεί την ιστορία ενός ιδιοκτήτη που προσπαθεί να διατηρήσει τα σπίτια των ενοικιαστών του, παρά τα απομεινάρια ενός κόσμου που έχει καταστραφεί από ένα αποκαλυπτικό γεγονός λίγο πιο έξω. Αυτή η ευχάριστα στριμμένη ταινία αφηγείται μέσα από χιούμορ και μερικές σκούρες και ζοφερές οπτικές στιγμές τις ιστορίες των ανθρώπων μετά από ένα αποκαλυπτικό γεγονός και πως αναδημιουργούν την ζωή τους.
Μετά από ένα τραύμα ως φυσικοί παραμυθάδες που είμαστε, δημιουργούμε αφηγήσεις προσπαθώντας να βγάλουμε νόημα από την τραυματική εμπειρία. Οι ιστορίες μας μπορεί να διαφέρουν τόσο πολύ όσο η ίδια η ανθρώπινη εμπειρία. Μερικές φορές, ενώ το τραύμα διασπά την αίσθηση του ποιοι είμαστε και την ανθρώπινη εύθραυστη πραγματικότητά μας, μέσω της ανασύστασης του «εγώ» μας δημιουργούμε ένα νέο καλύτερο ήρωα του εαυτού μας.
Όπως στην Λευκή ταινία από την τριλογία του Πολωνού σκηνοθέτη Κριστόφ Κισλόφσκι την πιο ελαφριά από τις τρεις όπου ο πρωταγωνιστής εξευτελισμένος διώχνεται από την σύζυγό του και καταλήγει στην Πολωνία φτωχός και εξαθλιωμένος και πρέπει να ξανά βρει τον βηματισμό του και να συνεχίσει την ζωή του όπως και κάνει καταφέρνοντας να πλουτίσει και τελικά να πάρει εκδίκηση από τη γυναίκα του.
Αλλά το τραύμα μπορεί να είναι και κάτι που επιλέγουμε να κάνουμε ο ένας στον άλλο. Ένας άνθρωπος με εξουσία προς τους υφιστάμενούς του. Ένας διευθυντής προς τους εργαζόμενους της εταιρείας, ένας νικητής σε ένα πόλεμο προς τους ηττημένους ή ακόμη και ένας αθλητικός παράγοντας προς έναν αθλητή του, όπως χαρακτηριστικά αποκάλυψε η ολυμπιονίκης Σοφία Μπεκατώρου πρόσφατα για τον ψυχικό και σωματικό βιασμό που βίωσε σε νεαρή ηλικία.
Και δεν είναι μόνο η πράξη καθαυτή που από μόνη της είναι τραγική, αλλά και η στάση των υπολοίπων να αναγνωρίσουν το απεχθές της πράξης, αφού το διήγημα που κάθε φορά υπάρχει δημιουργεί το άλλοθι στον θύτη.
Καλά την έκανε την «π@#$να», ο τύπος «γα@$ει και δέρνει» και πρότυπα που δημιουργούνται μέσα από ιστορίες και διηγήματα, μέσα από την ίδια την κοινωνία και με πολύ κόπο και αγώνες αλλάζουμε και όχι πάντα προς την σωστή κατεύθυνση. Δείτε τι έγινε στην Γερμανία την δεκαετία πριν τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο, για να μην αναφέρω αρκετά παραδείγματα που ζούμε στις ημέρες μας.
Θυμάμαι την λεκτική επίθεση που δέχτηκα πριν πολλά χρόνια από παράγοντα ενός σωματείου όπου έτυχε να εργάζομαι μπροστά στο ΔΣ του ομίλου. Τον άνθρωπο αυτόν τον συγχώρησα αμέσως, εκείνη την στιγμή, καθώς έφευγε θολωμένος από τα νεύρα του, θυμάμαι να του φωνάζω να προσέχει στο δρόμο καθώς έφευγε με το μηχανάκι. Όσο περίεργο και να ακούγεται το τραύμα από την εμπειρία αυτή ήρθε μετά από 10 λεπτά, όταν το ΔΣ αντί να ζητήσει συγγνώμη από την ανάρμοστη συμπεριφορά του μέλους του (που ακόμη και εάν είχε κάτι μαζί μου δεν είχε κανένα δικαίωμα να μου μιλήσει με αυτό τον τρόπο), μου ζήτησε και τα ρέστα. Τέτοια χαμηλή συναισθηματική νοημοσύνη που έδειξαν αυτοί οι άνθρωποι, εκείνη την στιγμή δεν είχε ούτε κάν το σκυλί του φίλου μου, που θυμάμαι πως κάθε φορά που παίζαμε δήθεν ξύλο μπροστά στον “Rudy” άρπαζε το χέρι εκείνου που επιτίθονταν, ακόμη και εάν αυτός ήταν το αφεντικό του. {το είπα και ησύχασα!}
Άραγε το τραύμα πρέπει να γίνει κατανοητό και να εκφραστεί και να αντιμετωπιστεί αφηγηματικά;
Για πολλούς, καθόλου. Αντί αυτού, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια ασθένεια, που οδηγεί άμεσα στο γραφείο του ψυχιάτρου για τη φαρμακευτική αγωγή, στον ψυχολόγο για τη θεραπεία, ή ακόμη και στο τοπικό βιβλιοπωλείο για την αγορά ενός βιβλίου αυτοβοήθειας. Αυτή η ιατρικοποίηση του τραύματος το τοποθετεί ως ασθένεια και μερικοί το αντιμετωπίζουν λες και έχουν ένα κρυολόγημα.
Ωστόσο, επειδή οι περιπλοκές του τραύματος τόσο συχνά διαφεύγουν καθαρά ιατρικές λύσεις, αυτό είναι στην καλύτερη περίπτωση ελλιπής. Γιατί το τραύμα ως μια αισθητή, υπαρξιακά απειλητική εμπειρία υπάρχει πάντα εκεί. Μια εμπειρία με σοβαρή ασθένεια στη μονάδα εντατικής θεραπείας για παράδειγμα, αφήνει στον ασθενή που το βιώνει ένα παραλυτικό φόβο που προέρχεται από την πιθανότητα επιστροφής εκεί κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Το Θύμα βίας πάσχει από διαταραχή μετατραυματικού στρες, ο κόσμος του θύματος είναι για πάντα πιο ανασφαλής. Στο τραυματικό «μετά», δεν είμαστε απλώς αντιμέτωποι με τα αρνητικά συναισθήματα που μπορούν με την χρήση φαρμακευτικής αγωγής να απαλλαγούμε.
Μας λείπουν τα μέσα για μία πιο μόνιμη θεραπεία - το είδος που δεν αμβλύνει απλώς τον πόνο, αλλά επανενώνει και δίνει νόημα στην ύπαρξή μας.
Εν μέσω της απελπισίας, μπορούμε ακόμα να βρούμε – πράγματι, να δημιουργήσουμε – νόημα αγκαλιάζοντας την «τραγική αισιοδοξία» (Viktor Frankl: Prophet of Hope and Herald of Positive Psychology)
Όταν λοιπόν όλα τα άλλα αποτύχουν, τότε μπορεί να προσπαθήσουμε να ξαναφτιάξουμε την ίδια την ιστορία. Επειδή οι περισσότεροι από εμάς δεν μπορούμε να κάνουμε πολλά για τις συνθήκες υπό τις οποίες βρισκόμαστε, μπορούμε να αρχίσουμε με την αναδόμηση των ιστοριών για το ποιοι είμαστε.
Πώς θα προχωρήσουμε εξαρτάται εν μέρει από το τι θέλουμε αυτές οι αφηγήσεις να κάνουνε για εμάς - εξάλλου, δεν είναι όλες οι ιστορίες αξιόπιστες, καλές, ή καθαρκτικές. Μερικές αφηγήσεις μπορεί να επιμένουν στην αδιαπέραστη απελπισία και στον απόηχο του πόνου.
Μερικοί μπορεί να επιλέξουν απλά να διαγράψουν το τραύμα από την ιστορία. Αλλά όπως οι πρώην εραστές στην ταινία Αιώνια Ηλιοφάνεια του Πεντακάθαρου Μυαλού (2004) ανακαλύπτουν, όσο σκληρά να προσπαθήσει κανείς σκόπιμα να διαγράφει πλήρως τις βαθύτερες και πιο ανεπιθύμητες αναμνήσεις του, πάντα κάτι μέσα μας θα μας τις θυμίζει.
Αυτό που επίσης αποτυγχάνει είναι ένα είδος μαγικής σκέψης. Εκείνοι που δημιουργούν ιστορίες με θριαμβευτικές τάσεις, ευτυχίας ευχόμενοι πως απλά όλος ο κόσμος θα γυρίσει ανάποδα για να ικανοποιήσουμε την φαντασίωσή μας για τον ήρωα που αφήνει πίσω του την τραυματική του εμπειρία. Το μόνο που πετυχαίνουν πολλές φορές είναι ένα νέο τραύμα. Αντί για αυτού, πρέπει να προετοιμαστούμε για έναν αγώνα ενάντια σε τρομακτικά εμπόδια, τόσο από τη δική μας σκοπιά και την ίδια ανθρώπινη φύση μας όσο και από τα εμπόδια που θα συναντήσουμε από τον εξωτερικό μας κόσμο.
Ο Viktor Frankl, Αυστριακός νευρολόγος, ψυχίατρος και επιζών του Ολοκαυτώματος, υποστήριξε σε ένα υστερόγραφο στα απομνημονεύματά του Man's Search for Meaning (1946) ότι εν μέσω της απελπισίας, της τραγωδίας και του πόνου μπορούμε ακόμα να βρούμε νόημα, αγκαλιάζοντας αυτό που αποκάλεσε «τραγική αισιοδοξία». Αυτό το περίεργο είδος αισιοδοξίας μας επιτρέπει να ξαναφτιάξουμε τους εαυτούς μας και να αποκαταστήσουμε τον κόσμο μέσα στον οποίο ζούμε, παρά τον πόνο, τις ενοχές και τον θάνατο.
Η τραγική αισιοδοξία βρίσκεται στην ιστορία μίας νοσοκόμας των ημερών μας που επιλέγει να μείνει δίπλα σε ένα ετοιμοθάνατο ασθενή στην εντατική, βιώνοντας τον πόνο του. Πλήρως γνώστης του τραύματος του θανάτου στην απομόνωση, προσφέρει μια αντιαφηγική στάση απέναντι στην ψυχή αυτού του ανθρώπου. Δίνει μαρτυρία σιωπηλά στον άνθρωπο αυτόν πως – «Δεν είσαι μόνος». Οι πράξεις της αν και όχι σωτήριες για την ζωή του, του δίνουν κάτι ουσιαστικό στον επίλογο της ιστορίας του. Μία διέξοδο στην απομόνωση του ανθρώπινου πόνου και του θανάτου μέσα από μια βαθιά εμπειρία συμπόνιας για τον ασθενή, για ό, τι χρόνο απομένει. Τόσο τραγική αισιοδοξία απαιτεί να αφήσουμε τις τάσεις μας που αναζητούν την ευτυχία και μέσα από τη δουλειά μας, τις σχέσεις μας, και μέσω της εμπλοκής με τον ίδιο τον πόνο να την βιώσουμε.
Τραύμα δεν είναι ένας ιός που πρέπει να γιατρέψουμε με φάρμακα, ούτε μια ιστορία που πρέπει να ξεχαστεί, ούτε μια βαθιά θλίψη που ζητάει να αντικατασταθεί με απερίσκεπτη αισιοδοξία. Το τραύμα είναι καλύτερα να το σκεφτόμαστε ως έναν καταλύτη που θα μας βοηθήσει να ζήσουμε διαφορετικές - καλύτερες ιστορίες - για το ποιοι είμαστε, τι εκτιμούμε, και πώς θα μπορούσαμε να ζήσουμε στο «μετά».
Αυτές οι ιστορίες δεν είναι αναζήτηση ευτυχίας, αλλά αναζήτηση εύρεσης νοήματος για να μας βοηθήσει να προχωρήσουμε. Είναι οι αφηγήσεις της τραγικής αισιοδοξίας που δεν πέφτουν θύματα μίας εύκολης αμνησίας ή ιστοριών μυθικών ανθρώπων που αντέχουν τα πάντα. Ίσως αν ασχοληθούμε με τα τραύματά μας λιγότερο απρόθυμα και ανοίξουμε την ευκαιρία να τα επαναπροσδιορίσουμε κοιτάζοντας τα κατάματα, θα μπορούσαμε να ενσωματώσουμε μερικές από τις χειρότερες εμπειρίες μας στις συνεχώς εξελισσόμενες ιστορίες για το ποιοι είμαστε. Όσο άβολα κι αν είναι, μπορούμε να συνυπάρξουμε με το τραύμα, ακόμη και να είναι η αιτία να γίνουμε ο καλύτερος δυνατόν εαυτός μας και να προετοιμαστούμε για ότι καλό ή δύσκολο μπορεί και θα μας φέρει ο χρόνος.
Ο Βαγγέλης Θέος είναι ένας ταξιδιώτης. Του αρέσει να αρπάζει ευκαιρίες να ταξιδέψει με την ευρύτερη έννοια της λέξης, μέσα από νέες γνώσεις, πρωτοβουλίες, δουλειές, φιλίες και πρωτόγνωρες εμπειρίες και να συνθέτει ιστορίες που δίνουν νόημα στην ζωή μας. Το παραπάνω κείμενο γράφτηκε με αφορμή το άρθρο της Anna Gotlib καθηγήτρια φιλοσοφίας στο Brooklyn College στη Νέα Υόρκη με τίτλο "Trauma unmakes the world of the self. Can stories repair it?"