Για ένα παιδί, το να είσαι ανέμελος σημαίνει να ζεις μία όμορφη ζωή.
Οι περισσότεροι άνθρωποι κοιτάζουν πίσω στην παιδική τους ηλικία έχοντας όμορφες αναμνήσεις γεμάτες ανεμελιά και εμπειρίες δίχως άγχος και ανησυχίες. Τότε που περνούσαν ατελείωτες ώρες παίζοντας ελεύθερα στην γειτονιά ή κυνηγώντας την αγάπη τους ή βιώνοντας έντονες περιπέτειες χωρίς έγνοιες και φόβο. Τέτοιες τρυφερές μνήμες είναι συχνά σε πλήρη αντίθεση με τις ζωές που πολλοί από εμάς ζούμε ως ενήλικοι, όπου η πίεση και το άγχος φαίνονται να μας κυριεύουν.
Το γεγονός ότι πολλοί αδυνατούν να είναι ξέγνοιαστοι στην ενήλικη ζωή, εγείρει μια σειρά από ενδιαφέροντα ερωτήματα σχετικά με τη σχέση μεταξύ της ανέμελης ζωής και της καλής ζωής. Είναι άραγε η ξενοιασιά ένα ιδιαίτερο αγαθό της παιδικής ηλικίας; Είναι κάτι που προσδίδει νόημα στη ζωή ενός παιδιού, χωρίς να κάνει το ίδιο για τους ενήλικες; Ή μήπως οι ενήλικες πρέπει να επιδιώκουν μία πιο ανέμελη ζωή, όπως κάνανε μικρότεροι όταν ήταν παιδιά, προκειμένου η ζωή τους να είναι όμορφη; Το σημαντικό ερώτημα που προκύπτει είναι στην τελική εάν η ανεμελιά είναι πράγματι απαραίτητη προϋπόθεση για μια καλή ζωή και εάν η απάντηση είναι θετική γιατί συμβαίνει αυτό;
Ως γονέας δύο μικρών παιδιών, και κάποιος που εργάζεται ως εμψυχωτής παιδιών και ενηλίκων έχω συγκεντρώσει την προσοχή μου στο τι είναι αυτό που κάνει τους ανθρώπους να νιώθουν όμορφα με την ζωή τους. Σκεπτόμενος τα αγαθά της γονικής αγάπης και μόρφωσης στον άνθρωπο συνειδητοποιώ πως επιπρόσθετα η ανεμελιά, είναι ένα απαραίτητο συστατικό μιας όμορφης παιδικής ηλικίας. Ωστόσο, όταν πρόκειται για ενήλικες, έχω διαπιστώσει ότι ορισμένοι μπορούν να ζήσουν όμορφα, χωρίς απαραίτητα να είναι ξέγνοιαστοι.
Ο ίδιος άνθρωπος, αλλά βιώνοντας την ζωή σαν δύο διαφορετικά πλάσματα, χωρίς συμμετρία, μεταξύ παιδικής ηλικίας και ενηλικίωσης. Σε αντίθεση με έναν ενήλικα, ένα παιδί δεν έχει την ωριμότητα να εκτιμήσει τα πολύτιμα αγαθά στη ζωή του, αν λείπουν τα θετικά συναισθήματα προς αυτά τα αγαθά. Αυτό σημαίνει ότι εάν ένα παιδί ζει σε συνθήκες καθημερινής πίεσης και άγχους, θα είναι πολύ δύσκολο, χωρίς την κατάλληλη εμπειρία, που ακόμη δεν έχει αποκτήσει, να δώσει χώρο στον ψυχισμό και στην λογική του, για να συνειδητοποιήσει πως αλληλοσυνδέονται μεταξύ τους αυτά που κάνει και βιώνει σήμερα με αυτά που ενδεχομένως θα πετύχει στο μέλλον. Ως αποτέλεσμα, το παιδί που ζει σε ζόρικες συνθήκες, δύσκολα θα τις αποδεχτεί ως χρήσιμα συστατικά αγαθά, ακόμη και εάν είναι με τα κριτήρια των ενηλίκων, απαραίτητα για την εξέλιξή του.
Αυτή είναι μία διαπίστωση που θα έπρεπε όλοι οι ενήλικοι να το γνωρίζουν. Γονείς που λατρεύουν αδιαπραγμάτευτα τα παιδιά τους και τα προσφέρουν άπειρες ευκαιρίες να εξελιχτούν, σε σχέση τουλάχιστον με αυτά που είχαν οι ίδιοι όταν ήταν μικρότεροι, αποτυχαίνουν να συνειδητοποιήσουν πως τα παιδιά δεν είναι μικροί ενήλικες, αλλά κάτι άλλο, ξεχωριστό και μοναδικό.
Για να δούμε όμως γιατί οι ζωές των παιδιών είναι αναγκαστικά φτωχές αν δεν είναι ξέγνοιαστες, όταν το ίδιο δεν ισχύει για τους ενήλικες, πρέπει πρώτα να ξεκαθαρίσουμε τους εξής ορισμούς. Ποιος είναι παιδί, τι σημαίνει να είσαι ανέμελος και τι σημαίνει να έχεις μία όμορφη ζωή;
Ένα παιδί είναι ένα πλάσμα που έχει ήδη αρχίσει να αναπτύσσει πρακτικές δεξιότητες συλλογισμού, αλλά δεν τις ανέπτυξε σε βαθμό που να μπορεί να απολαύσει δικαιώματα, να αναλάβει τις υποχρεώσεις και τις ευθύνες της ενηλικίωσης. Παιδική ηλικία τότε είναι το στάδιο της ζωής που ακολουθεί τη βρεφική-νηπιακή ηλικία και τελειώνει (θεωρητικά!) με την εφηβεία. Αναφερόμενοι στην ανέμελη ζωή εννοούμαι να μην αισθάνονται ανησυχίες και άγχος, έστω και αν θα υπάρξουν στιγμές στη ζωή ενός ανθρώπου, όπου τέτοια αρνητικά συναισθήματα θα είναι παρόν. Ένας ανέμελος άνθρωπος λοιπόν, είναι κάποιος που δεν βιώνει τον φόβο και το άγχος συχνά, στην καθημερινότητά του.
Τέλος, θέλοντας να δώσουμε έναν ορισμό στο τι σημαίνει για τους ανθρώπους να ζουν μια όμορφη ζωή, δεν θα προσπαθήσουμε να δώσουμε έναν απόλυτο ορισμό, αλλά γενικά μπορούμε να υποστηρίξουμε πως μία καλή ζωή είναι αυτή όπου ένα άτομο ασχολείται με πολύτιμα αγαθά και σχέσεις και τους βρίσκει ελκυστικούς και θεωρεί πως αξίζουν όσα κάνει για αυτά (για περισσότερα ο καθένας ας το ψάξει όσο ο ίδιος το επιθυμεί).
Έχοντας απαντήσει τα παραπάνω, στο βαθμό που μπορούμε, το ερώτημα που μένει είναι το εξής: Πώς είναι απαραίτητη η ανέμελη ζωή για μια καλή παιδική ηλικία χωρίς απαραίτητα αυτό να είναι επίσης το ίδιο σημαντικό για μια καλή ζωή στην ενηλικίωση;
Ας ξεκινήσουμε με τους ενήλικες. Σε αντίθεση με τα παιδιά, οι ενήλικες μπορούν να εκτιμήσουν τα πολύτιμα αγαθά και τις σχέσεις στη ζωή τους, ακόμη και όταν λείπουν τα θετικά συναισθήματα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι ενήλικες μπορούν να εκτιμήσουν πολλές πτυχές της ζωής τους και το κατά πόσο αυτές ταιριάζουν ή όχι στη συνολική αντίληψη που έχουν για το τι είναι μία αξιόλογη ζωή. Ένας καλός επιστήμονας που μένει άυπνος για να τελειώσει την μελέτη του ή ένας επιχειρηματίας που θα τρέχει όλο το πρωί για να μαζέψει δικαιολογητικά για να ξεκινήσει το μαγαζί του μπορεί προς στιγμή να ζει μία δύσκολη και αγχωτική ζωή, αλλά το κάνει γνωρίζοντας ότι αυτά τα αρνητικά συναισθήματα και καταστάσεις που βιώνει θα καταστήσουν το στόχο που έχει θέσει εφικτό. Ένας χειρουργός εγκεφάλου που λειτουργεί με τους χειρότερους τύπους καρκίνων γνωρίζει ότι το διακύβευμα στη δουλειά του είναι πολύ υψηλό για να προσεγγίσει τη ζωή με ξέγνοιαστο τρόπο. Είναι πρόθυμος να ανταλλάξει μία ανέμελη και χωρίς ιδιαίτερα ευθύνες ζωή, για μια ζωή επιτευγμάτων στην ιατρική.
Στην πραγματικότητα, μπορούμε να αξιολογήσουμε τη ζωή των ενηλίκων που δεν είναι ανέμελοι ως θετική ακριβώς επειδή γνωρίζουμε ότι οι πιο σύνθετες αξιολογικές ικανότητες ενός ενήλικα (π.χ., επίγνωση, διαχείριση ηθικών διλημμάτων, καλή αίσθηση του χρόνου, προβλέψιμο ρίσκο, αντίληψη των κινδύνων και ευκαιριών που συνδέονται με ορισμένες ενέργειές μας κ.λπ.) του επιτρέπουν να κυνηγάει τα όνειρά του ακόμη και όταν λείπουν, πολλές φορές τα άμεσα θετικά συναισθήματα από αυτή την διαδικασία.
Το ίδιο όμως δεν ισχύει και για τα παιδιά. Αν και πρέπει επίσης και αυτά να αποδεχτούν πως μακροχρόνιοι στόχοι στην ζωή τους είναι σημαντικοί παράγοντες και συνεισφέρουν σε μία καλύτερη ζωή, η επίγνωση και αποδοχή αυτής της αλήθειας προκύπτει κυρίως όταν τα παιδιά αισθάνονται, θετικά συναισθήματα άμεσα και καθημερινά, καθώς επιδιώκουν αυτούς τους σκοπούς. Τα παιδιά, με άλλα λόγια στερούνται τις απαιτούμενες ικανότητες αξιολόγησης και εμπειρίας προκειμένου να είναι σε θέση να διαπραγματευτούν με τον εαυτό τους και να εγκρίνουν την αποδοχή ενός αρνητικού συναισθήματος, προκειμένου να επιτύχουν ένα στόχο ή κάτι πολύτιμο και χρήσιμο στην ζωή τους και το οποίο ταιριάζει σε ένα συνολικό σχέδιο ζωής.
Ένα παιδί που προσφέρθηκε εθελοντικά να φροντίσει για έναν συγγενή με άνοια για μερικές ώρες την ημέρα δεν θα το κάνει, αν το βρίσκει αγχωτικό. Αντίθετα από έναν επιχειρηματία ή το γιατρό που αναφέραμε πιο πάνω που μπορεί να αξιολογήσει με ωριμότητα και να αποδεχτεί κάτι που είναι δύσκολο, ακόμη και ψυχοφθόρο, προκειμένου αργότερα να απολαύσει μία καλύτερη ζωή, ένα παιδί δεν είναι εύκολο να νιώσει το ίδιο για αυτό που πράττει. Ως εκ τούτου, δεν είναι σε θέση να αξιολογήσει αυτές τις υποχρεώσεις φροντίδας σε ένα πλαίσιο επαρκούς αυτογνωσίας, ρεαλιστικής αίσθησης ανταγωνιστικών επιλογών, επαρκούς επιπέδου ηθικής γνώσης και επαρκούς κατανόησης του κόστους, των κινδύνων και των ευκαιριών που συνεπάγονται. Γι' αυτό μπορεί να το κάνει δίνοντας τεράστια έμφαση, ότι θέλει να φαίνεται καλό παιδί ή για να ευχαριστήσει τους γονείς της ή γιατί αυτό το επιβάλει η ηθική. Θα μπορούσε επίσης να μην έχει καμία αίσθηση του κόστους των ευκαιριών που εμπλέκονται, και να μην εκτιμήσει ότι ο χρόνος φροντίδας για τον συγγενή θα κλέψει χρόνο από κάτι άλλο που είναι εξίσου πολύτιμο αλλά και ευχάριστο. Σε αυτό το σημείο θέλουμε να τονίσουμε ότι το λάθος δεν είναι πως ένα παιδί προσφέρεται εθελοντικά να κάνει κάτι χρήσιμο, αλλά εάν είναι σε θέση να κατανοήσει το λόγο που το κάνει με ώριμο τρόπο, χωρίς το ίδιο το παιδί να θυματοποιηθεί στο μυαλό του.
Τίθεται λοιπόν το ερώτημα εάν είναι δυνατόν ένα παιδί να μην είναι ανέμελο γενικά, αλλά να εξακολουθεί να αισθάνεται θετικά συναισθήματα προς μακροχρόνιους στόχους που ενδεχομένως απαιτούν καθημερινές θυσίες; Πριν αρκετά χρόνια στο μεταπτυχιακό μου στην ψυχολογία μάθαμε ότι τα θετικά και αρνητικά συναισθήματα δεν είναι ανεξάρτητα το ένα από το άλλο σε οποιαδήποτε δεδομένη χρονική στιγμή. Αυτό σημαίνει ότι αυτά τα συναισθήματα τείνουν να καταστέλλουν το ένα το άλλο, και ότι όσο περισσότερο άγχος και φόβο αισθάνεται ένα παιδί, τόσο λιγότερο ψυχικό χώρο θα έχει για την ανάπτυξη των θετικών συναισθημάτων προς άλλα πράγματα. Ως εκ τούτου, ένα παιδί που δεν είναι ξέγνοιαστο και στερείται τον ψυχικό χώρο που απαιτείται για την απόλαυση όλων των καλών πραγμάτων στη ζωή του, δύσκολα θα μπορέσει να τα αναπτύξει και να απολαύσει μία όμορφη ζωή. Το χειρότερο επιπλέον είναι πως αυτά που θα βιώσει ως παιδί και θα γίνουν τραύματα στην ψυχή του, θα επηρεάσουν σημαντικά και την ενήλικη ζωή του.
Αν θέλουμε τα παιδιά να αγαπάνε την εκπαίδευση, να επιδιώκουν ποιοτικές φιλίες και να περνάνε χρόνο με την οικογένειά τους νιώθοντας χαρά απέναντί τους – και έτσι να ζουν μια καλή ζωή ως παιδιά – τότε καλύτερα να δημιουργήσουμε τις συνθήκες για τα παιδιά όχι μόνο να έχουν πρόσβαση σε τέτοια αγαθά και ευκαιρίες, αλλά και να είναι ευχάριστες χωρίς πολλές σκοτούρες και ανούσιο άγχος. Αυτό, με τη σειρά του, απαιτεί από την κοινωνία των ενηλίκων να λάβει σοβαρά υπόψη την ψυχική υγεία των παιδιών και να δημιουργήσει χώρο για παιχνίδι και ξεγνοιασιά και μέσα από αυτό να μεγαλώσουν σωστά και δημιουργικά.
Το παραπάνω κείμενο γράφηκε με αφορμή το άρθρο της Luara Ferracioli (λέκτορας πολιτικής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϋ) που μπορείτε να το βρείτε εδώ. Ένα επίκαιρο άρθρο για τον ψυχισμό των παιδιών και το πόσο σημαντικό είναι να τα προστατέψουμε από τα καθημερινό άγχος και τις ανησυχίες μας. Ο Βαγγέλης Θέος έχει σπουδές στο περιβάλλον και την ενέργεια, μεταπτυχιακά στην έρευνα και στην ψυχολογία. Πατέρας δύο παιδιών, θέλει να κάνει τον κόσμο ομορφότερο. Εμπνευστής πρωτοβουλιών για την ευαισθητοποίηση σε θέματα περιβάλλοντος (www.mrsave.gr), κυκλοφοριακής αγωγής (Ποδηλατοδράσεις), προσφοράς στην κοινωνία γενικά (www.lifestory.gr) και ειδικά για άτομα με αναπηρία (Οικοδράσεις). Για περισσότερα εδώ.